πικαρεσκικό μυθιστόρημα

Είδος περιπετειώδους αφηγήματος, που άνθησε στην Ισπανία τον 16o και τον 17o αι. και, αργότερα, και έξω από την Ισπανία. Πρωταγωνιστής των αφηγημάτων αυτών είναι ο πίκαρο (picaro), λέξη ετυμολογικά αμφισβητούμενη, που χαρακτηρίζει έναν τύπο φτωχού αλήτη υποχρεωμένου να ζει με τεχνάσματα και απάτες, ακόμα και μικροκλοπές και ληστείες. Αν και μπορούν να βρεθούν προηγούμενα του π. στις κωμωδίες το Πλαύτου, στον Πετρώνιο και στον Απουλήιο, στους μεσαιωνικούς χορούς του θανάτου και στα fabliaux: (μικρά διηγήματα), καθώς και στις ιταλικές νουβέλες και, στην Ισπανία, στη ρεαλιστική λογοτεχνία του Πρωθιερέα της Ταλαβέρα και του Πρωθιερέα της Ίτα, στη Θελεστίνατου Φερνάντο ντε Ρόχας και στοΠορτραίτο της Ωραίας Ανδαλουσιανής (1528) του Φρανθίσκο Ντελικάντο, το πρώτο πραγματικό π. μ. θεωρείται το Λαθαρίλιο ντε Τόρμες (1554), άγνωστου συγγραφέα (αποδίδεται στον Ντιέγο Ουρτάντο ντε Μεντόθα ή στο Σεμπαστιάν ντε Ορόθκο). Η απλή ιστορία του ζητιάνου Λάζαρου, των περιπετειών του και των προσώπων που είναι γύρω του (ο τυφλός ζητιάνος, ο ξεπεσμένος ιππότης, ο φιλάργυρος ιερέας, ο απατεώνας καλόγερος κλπ.), ενώ μας δίνει μια ρεαλιστική εικόνα της καθημερινής ζωής σε όλες της τις λεπτομέρειες στην Ισπανία της εποχής του Καρόλου E’ τόσο πλούσια σε στρατιωτική και πολιτική δόξα, αλλά διεφθαρμένη και σάπια στην οικονομική και κοινωνική δομή της, μας αφήνει να διακρίνουμε την ειρωνεία και μαζί τη συμπάθεια για τον άνθρωπο του ανώνυμου συγγραφέα, επηρεασμένου από τα ουμανιστικά αναγνώσματα και ίσως από το ερασμιακό πνεύμα που επικρατούσε τότε στην Ισπανία. Στο έργο αυτό εξάλλου, η αντιηρωική περιγραφή της ζωής του πίκαροβρίσκει αφηγηματικές μορφές άμεσες και αντικειμενικές που δεν θα υπάρξουν στα επόμενα π. μ. Εξάλλου, αν εξαιρέσουμε τις διάφορες συνέχειες του Λαθαρίλιο (όπως π.χ. το μετριότατο Δεύτερο μέρος του Λαθαρίλιο, που εκδόθηκε ανώνυμα το 1555 και την κάπως καλύτερη του Χουάν ντε Λούνα, το 1620) και τα πικαρεσκικά στοιχεία πολλών διηγημάτων του Θερβάντες (Rinconete y Cortadillo, π.χ.), το π. μ. φτάνει στην πιο πλούσια και περίπλοκη μορφή του και στη μεγαλύτερη διάδοσή του ύστερα από μισό αιώνα σχεδόν. Σ’ αυτή τη δεύτερη φάση του αποκτά όχι μόνο έναν πιο διαρθρωμένο και αναλυτικό χαρακτήρα, μέχρι σημείου να εξερευνά τον κόσμο και το λεξιλόγιο του υπόκοσμου, αλλά και έναν ηθικολογικό τόνο που ταιριάζει με το πνεύμα της Αντιμεταρρύθμισης και την υπόλοιπη μπαρόκ λογοτεχνία. Η υψηλότερη και δυνατότερη στιγμή της φάσης αυτής αντιπροσωπεύεται από το εκπληκτικόΖωή του πίκαρο Γκουθμάν ντε Αλφαράτσε (1599) του Ματέο Αλεμάν, ενώ ήδη στο El libro de entretenimiento de lapicara Justina (1605), του Φρανθέσκο Λόπεθ ντε Ουμπέντα, και στο Marcos de Obregon (1618) του Βιθέντε Εσπινέλ, τα ηθικά και διδακτικά ενδιαφέροντα εμφανίζονται εξασθενημένα, ενώ οι συγγραφείς δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στην πλοκή και στην ποικιλία των υποθέσεων. Έτσι, όσο προχωρεί ο 17ος αι. τόσο περισσότερο το π. μ. μεταμορφώνεται, για ν’ ανταποκριθεί σε ένα μεγαλύτερο και με λιγότερες προκαταλήψεις αναγνωστικό κοινό, άλλοτε σε σάτιρα ηθών και άλλοτε σε καθαρό τύπο μυθιστορήματος περιπετειών. Στο Η ιστορία της ζωής του Μπουσκόν του ονομαζόμενου Ντον Πάμπλος (1926) του Κεβέντο, ο αντιήρωας του Αλεμάν έχει μεταμορφωθεί σ’ ένα άτομο χωρίς οίκτο και η σάτιρα χρωματίζεται με τα σκληρά χρώματα του γκροτέσκ· στον Κουτσό διάβολο (1641) του Βέλεθ ντε Γκουεβάρα επικρατούν ο τόνος και ο χαρακτήρας μιας έξυπνης σάτιρας ηθών. Η προτίμηση για τις περίπλοκες υποθέσεις και τις περιπέτειες επικρατεί στα μυθιστορήματα του Αλόνσο Χερόνιμο ντε Σάλας Μπαρμπαντίλιο (1581-1635), συγγραφέα τηςΚόρης της Θελεστίνα (1612), του Αλφόνσο ντε Καστίλιο Σολόρθανο (1584-1648), συγγραφέα του Κοριτσιού με τις κατεργαριές (1632) και της Κλέφτρας της Σεβίλλης (1642), του Χερόνιμο ντε Αλκαλά (1563-1632)· του Κάρλος Γκαρθία κ.ά. Ως μια από τις τελευταίες εκδηλώσεις του π. μ. πρέπει να θεωρηθεί Η ζωή του Εστεμπανίλιο Γκονθάλες, ανθρώπου καλόκεφου όπως την έγραψε ο ίδιος (1648), πραγματικό βιβλίο απομνημονευμάτων, τα επεισόδια του οποίου διαδέχονται το ένα το άλλο στην τύχη, σε ένα τόνο εύθυμης ανηθικολογίας. Το π. μ. επηρέασε σημαντικά, με μεταφράσεις και απομιμήσεις, την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση ενός ρεαλιστικού και ηθικογραφικού μυθιστορήματος. Ιδιαίτερη επιτυχία σημείωσε στη Γερμανία (Έγκιντους Αλμπερτίνους) και στη Γαλλία κατά τον 18o αι. (ο Λεσάζ ειδικεύτηκε με επιτυχία σε έξυπνες αποδόσεις στα γαλλικά πολλών πικαρεσκικών μυθιστορημάτων).